قصاص چیست؟

وب سایت حقوقی دادیار به معرفی و بررسی تخصصی قصاص چیست؟مجازات قصاص چیست؟ پرداخته تا بهترین نحو شما را از حق و حقوقتان آگاه سازد.

بحث قصاص مبحثی می باشد که کم و بیش همه ما در مورد آن  شنیده ایم اما شاید از  موضوعات جزیی آن و شرایط انواع قصاص بی خبر باشیم که این نوشته قصد مطلع نمودن شما در مورد قصاص و انواع و شرایط آن را  به طور کلی دارد.

در  قانون مجازات اسلامی ما قصاص جزو یکی از انواع مجازات ها  مثل دیه تعزیر مجازات حدی شمرده شده است و شامل دو قسم در قانون می باشد:

یکی از انواع قصاص قصاص نفس می باشد

و یکی دیگر از آن ها قصاص عضو می باشد.

قانون گذار نسبت به جرم اتفاق افتاده و شدت وقوع آن تشخیص می دهد که چه مجازاتی باید گریبان گیر مجرم آن گردد.

ما در این مقاله به طور کلی  مجازات قصاص و انواع قصاص را توضیح می دهیم امید است که شما هم تا آخر نوشته همراه ما باشید و در صورت سوالات و ابهامات خود در این باره با وکیل کیفری در شیراز و مشاوره آنلاین و تلفنی ما به صورت بیست و چهار ساعته در ارتباط باشید و مشاوره مفیدی حاصل فرمایید.

قصاص نفس

بر نظر بر ماده سیصد و هشتاد و یک قانون مجازات اسلامی سال نود و دو متوجه می شویم که قصاص نفس مجازاتی است که قانون گذار در مورد قتل عمد پیش بینی کرده است ولی همین که قانون گذار آن را معین کرده باشد موجب قصاص فرد نمی شود و لازم است که ولی دم آن را تقاضا نماید تا قصاص انجام شود و دیگر این که شرایط انجام شدن قصاص وجود داشته باشد که این شرایط را هم در این نوشته ذکر می کنیم.

 

قصاص عضو

قصاص عضو به چه شکل است و چه مواقعی تعیین می گردد؟

بر اساس ماده سیصد و هشتاد و شش قانون مجازات اسلامی مجازات جنایت عمدی بر عضو در حالت درخواست مجنی علیه و یا ولی وی و وجود داشتن دیگر شروط گفته شده در قانون قصاص و در خارج از این حالت بر اساس مواد دیگر این قانون از لحاظ دیه و تعزیر انجام می شود منظور این است که قانون گذار ما برای جنایت بر عضو قصاص را تجویز کرده است.

اما در این جا سوالی که ذهن را به چالش می کشاند این است که جنایت بر عضو چه معنایی به همراه دارد؟ و به چه شکل انجام می شود؟

قانون گذار هم برای جواب این سوال در ادامه و در ماده بعدی قانون مجازات اسلامی جنایت عمدی بر عضو را به این شکل تعریف کرده است

جنایت بر عضو عبارت می  باشد از هر آسیب کم تر از قتل مثل قطع نمودن عضو/ جرح و صدمات وارد بر منافع است به این معنا که هر صدمه و آسیبی که در اثر آن شخصی به وی آسیب وارد گردد نمیرد و آسیب بر اعضای بدن او تنها اتفاق بیفتد اما باعث مرگش نشود.

مثال های آسیب بر اثر آن چیزی که در قانون مشخص شده است شامل موارد ذیل است:

قطع عضو

جرح و صدمه های وارد بر منافع اعضا است

برای منافع اعضا هم می توان شنوایی/ فایده و بهره ای که ما از عضو خود می کنیم را نام ببریم.

شخصی احتمال دارد به خاطر جراحت چشم خودش را از دست ندهد و چشم در جای خود باقی بماند اما نعمت بینایی و دیدن را از دست دهد.

در ادامه این ماده آمده که چنانچه این شرایط موجود نباشد مجازات قصاص هم صورت .نمی گیرد و باید دیه پرداخت گردد و یا این مورد که مجازات تعزیری اعمال گردد.

شرایط اعمال قصاص نفس

قصاص نفس در قتل زنی که مسلمان است به این شکل می باشد:

در صورتی که زن مسلمان به صورت عمدی کشته گردد اگر قاتل وی مرد مسلمانی باشد و ولی دم زن درخواست قصاص را داشته باشند ولی دم موظف هستند که پیش از قصاص نفس مرد قاتل مسلمان نصف دیه کامل او را بدهند ولی در حالتی که قاتل مرد غیر مسلمان نباشد بدون پرداختن مبلغی قاتل مورد قصاص قرار می گیرد.

لازم به توجه است که اگر قاتل و مقتول هر دو غیر مسلمان باشند این ما به تفاوت دیه باز هم سر جای خود است و باید پرداخت گردد.

چنانچه یک شخصی دو و یا چند نفر را به شکل عمدی بکشد ولی دم هر کدام از این مقتولان اجازه دارند به صورت فردی و بدون گرفتن رضایت اولیای مقتولان دیگر بدون پرداخت کردن سهمی از دیه آن ها دستور به قصاص آن ها دهند.

اگر یک شخصی دو یا چند نفر را به شکل عمدی بکشد و اولیای دم همه مقتولان هم تقاضای قصاص داشته باشند قاتل بدون این که دیه ای پرداخت کند مورد قصاص قرار می گیرد.

اگر یک فردی دو یا چند نفر  را بکشد و اولیای دم بعضی از مقتولان تقاضای قصاص کنند و اولیای دم دیگر مقتولان و یا مقتول تقاضای دیه داشته باشند در حالت موافقت قاتل به پرداختن دیه به آن ها در مقابل گذشت از حق قصاصشان دیه آن ها از اموال قاتل پرداخت می گردد و بدون توافق قاتل حق اخذ دیه از وی و یا اموال او را ندارند.

چنانچه قتل نفس در ماه های جرام و یا این که در حرم مکه رخ دهد و موافقت هم بر روی پرداختن دیه باشد دیه نفس با توجه بر قوانین و مقررات تغلیظ دیه بالاتر می رود و پرداخته می گردد.

چنانچه قاتل در زمان و مکان حرام گفته شده در مورد فوق قصاص گردد و قصاص منوط بر پرداختن تفاضل دیه از سمت ولی دم به قاتل باشد دیه تغلیظ نمی گردد.

شرایط اعمال قصاص عضو

در متن ماده سیصد و نود و سه قانو مجازات اسلامی مصوب نود و دو شرایط قصاص عضو به این شکل آمده است که به غیر از شرایط عمومی قصاص بایستی یک سری از شروط ذیل هم موجود باشد:

محل عضو مورد قصاص با محل عضو مورد جنایت یکی باشد به طور مثال چنانچه پای چپ شخص دچار آسیب شده است به پای چپ مرتکب برسد.

قصاص عضو و مقدار جنایت هم یکی باشد به طور مثال هر اندازه که آسیب وارد گردیده است همان مقدار به مرتکب هم آسیب وارد گردد.

خوف تلف مرتکب یا صدمه بر عضو دیگر نباشد به طور مثال احتمال دارد در موقع قصاص کبد جانی  به دیگر اعضای داخلی او هم صدمه وارد گردد و یا این که جانش را از دست بدهد این ماده بیان گر این است که حتی اگر ترس آسیب دیدن هم باشد قصاص عضو صورت نمی پذیرد.

قصاص عضو سالم در برابر عضو نا سالم نباشد به طور مثال جانی اگر به گوش فرد نا شنوا آسیب وارد کرده باشد نمی توان گوش سالم خود او را قصاص کرد.

قصاص عضو اصلی در برابر عضو غیر اصلی نباشد به طور مثال شخصی انگشت اضافه داشته باشد و جانی انگشت ششم او را مورد قطع قرار دهد نمی توان یکی از پنج انگشت جانی را قصاص نمود.

قصاص عضو کامل در برابر عضو نا کامل نباشد به طور مثال شخصی که بخشی از پای خود را از دست داده است و به وسیله جانی بقیه آن را از دست می دهد نمی توان جانی که پای کاملی دارد را مورد قصاص قرار داد.

اضافه بر شرایط گفته شده باید گفت که در قصاص عضو زن و مرد با هم برابر هستند و مرد به خاطر آسیبی که به زن وارد می کند به قصاص محکوم شده است ولی اگر دیه جنایت وارد بر زن مساوی و یا بیشتر از یک سوم دیه کامل باشد قصاص پس از پرداختن نصف دیه عضو مورد قصاص به مرد انجام می شود.

این حکم در خصوص این که قربانی و مرتکب هر دو غیر مسلمان باشند هم انجام می شود ولی اگر قربانی زن مسلمان و مرتکب مرد غیر مسلمان باشد مرتکب بدون پرداختن نصف دیه مورد قصاص قرار می گیرد.

شرح اجرای قصاص نفس

صاحب قصاص نفس که منظور همان اولیای دم ورثه مقتول است اجازه دارند قصاص قاتل را بخواهند و یا این که از قتل گذشت نمایند و یا دیگر با مصالحه و با اخذ دیه و غیره از قصاص صرف نظر دهند ولی در حالتی که اولیای دم اجرای قصاص را بخواهد مجرم بعد از صادر شدن حکم محکومیت وی اجرا می گردد قصاص نفس و یا اعدام بشود بر اساس شرایط بیان شده در قانون شکل گیرد همچنین در ماده چهارصد و سی و شش قانون مجازات اسلامی بیان شده است که قصاص نفس فقط به طرق متعارفی که کم ترین آزار را به فرد قاتل می رساند قابل اجراست و بر همین صورت طبق ماده چهارصد و سی و هفت قانون مجازات اسلامی اگر قاتل زن بارداری باشد و به قصاص کردن محکوم باشد باید تا زمانی که فرزند او به دنیا بیاید برای اجرا نمودن حکم قصاص تحمل و صبوری کرد و اگر بعد از به دنیا آمدن فرزند هم امکان از بین رفتن فرزند و یا ترس از بین رفتن فرزند باشد تا موقعی که زنده بودن طفل محفوظ بماند قصاص به عقب میفتد.

شرح اجرای قصاص عضو

مجازات های اصلی که در قانون مجازات اسلامی وجود دارد عبارت است از مجازات تعزیری/ مجازات حدی/ دیه/ قصاص که با نظر بر نوع جرم و شرایط وقوع آن مقامات قضایی به یکی از ان ها فرد را گرفتار می کند.

به طور واقع قصاص به معنی تاوان گرفتن و یا انجام دادن مثل جنایت و کیفری است که جانی به آن محکوم می شود و باید آن مجازات مساوی با جنایت وی باشد به بیان دیگر جنایت امکان دارد نسبت به عضو دیگر حاصل شود و یا نسبت به جان که در حالتی که عمل جنایت به طور عمدی باشد مرتکب مورد قصاص قرار می گیرد و اگر غیر عمدی باشد دیه از وی گرفته می شود. اما اگر جرم در خصوص اعضا باشد مجرم هم گرفتار به قصاص عضو در برابر عضو می شود.

اجرای قصاص عضو باید زیر نظر شرایطی که در قانون مجازات اسلامی گفته شده است انجام شود به این خاطر که هدف قانون گذار این مورد می باشد که کم ترین آزار به فرد مجرم وارد شود و آسیبی که در مجازات قصاص به شخص مجرم وارد می شود بایستی برابر با آسیبی که به فرد دیگر وارد شده است باشد..

اجرا نمودن قصاص عضو بایستی با ابزار قطع و جرح تیز و تمیز و متناسب با اجرای قصاص باشد.

لازم به ذکر است که مجازات قصاص بایستی با جنایت صورت گرفته مساوی باشد و برای رعایت نمودن تساوی باید حتما حدود جراحت به طور کامل اندازه گیری شود.

زن بارداری که به مجازات قصاص عضو محکوم می شود و در اجرای قصاص قبل و یا بعد از وضع حمل احتمال تلف و یا آسیب به فرزند وجود داشته باشد قصاص تا وقتی که به از بین رفتن خطر احتمالی او تمام شود به عقب میفتد.

در حالتی که مرتکب مریض باشد و یا شرایط زمان و مکان به صورتی باشد که در قصاص ترس سرایت به جان و یا صدمه ی دیگری باشد چنانچه امکان رفع مانع وجود داشته باشد قصاص اجرا می گردد اما اگر نتوان موانعی که به دلیل عدم اجرای حکم قصاص می شود را درست کرد مجازات قصاص به عقب میفتد.

لازم به توجه است که بر اساس قانون مجازات اسلامی موقعی که عضو مرتکب جرم مورد قصاص قرار می گیرد باید بدون بی هوش نمودن و یا بی حس نمودن عضو انجام شود غیر از این که موقعی که جنایت انجام شده است حالت بی هوشی و یا بی حسی دیگری حاصل شده باشد و همین طور مداوا و یا بی هوش کردن مرتکب و بی حس کردن عضو وی بعد از اجرای قصاص به صورت جایز می باشد.

مثال واضحی در این باره آماده کرده ایم:

حتما شما این مورد را درون خیلی از فیلم ها مشاهده کرده اید که اگر مثلا جراحت و اسیبی به یکی از اعضای فرد وارد شد خودش هم به آن آسیب گرفتار شود.

اگر علی به صورت عمدی چشم محسن را نابینا کند به مجازات قصاص عضو محکوم .می شود و این منظور را دارد که  چشم علی هم باید به دست محسن  مورد  نابینایی قرار گیرد.

قصاص در لغت به مفهوم تلافی خون به خون می باشد. در قانون اساسی قصاص و تعزیر و حدود چهار دسته از مجازات هستند که به منظور عقوبت محکومین در نظر گرفته شده است .

در واقع عمل قصاص رایی می باشد که در برابر جرم قتل از طرف قاضی دادگاه به منظور محکومیت قاتل صادر خواهد شد اما در اصطلاح حکمی است که قاضی بر جانی صادر می کند تا نسبت به هر عملی که انجام داده است متقابلا در مورد او جاری شود. قصاص قتل نفس و قصاص جرح عضو از دسته مصادیق قصاص  هستند که در ماده ی ۱۶ قانون مجازات اسلامی در مورد آن ها صحبت شده است.

 شرایط قصاص در قرآن

از نظر قرآن با توجه به نظر قرآن کریم قتل از ابتدایی ترین جرایمی می باشد که در روی زمین و در بین بشریت جزا  داده شده است.

بنابراین همواره قتل از دسته جرایمی است که زندگی انسان را به خطر می‌اندازد. بسیار روشن و شفاف است قانونگذار به منظور مجازات این جرم قوانینی را پیش بینی نماید. پیش از انقلاب قانون مجازات قتل عمد را برابر با اعدام می شناخت. اما در سال ۱۳۶۱ بر اساس قانون مجازات اسلامی قتل عمد و قطع عضو و جرح عمدی قصاص خواهد داشت. اما به منظور اجرای این موارد شرایطی باید فراهم باشد که در این مقاله به این موضوع پرداخته می شود.

 شرایط قصاص

به منظور اجرای قصاص شرایطی باید وجود داشته باشد و نیز برای حکم نیز این شرایط باید جاری باشد. در فقه اسلامی حکم قصاص و اجرای آن ضرورتی ندارد و در مورد آن بر عفو و بخشش بسیار تاکید شده است اما از سوی دیگر قانون و شرع به منظور محقق شدن حق شخصی که از او حقی منحل شده است مجازاتی برای عبرت از اشخاص دیگر و نیز جرم مجرم پیش بینی گردیده است.

در شرایطی که جرم محقق شود و اولیای دم درخواست اجرای آن را کند ضرورتاً حکم باید اجرا شود. جز این که با پرداخت دیه توافق شود و یا این که به شکل کلی مجنی علیه از اجرای قصاص صرف نظر نمایند.

اجازه ی ولی امر

در شرایطی که ولی هم حضور نداشته باشند و یا این که در دسترس نباشد حاکم شرع یا ولی امر از طرف آن ها درخواست قصاص می کند و یا پرداخت دیه را برای مجرم ضروری می داند. اذن ولی دم در هنگام جاری نمودن حکم قصاص بر روی مجرم با وجود آن که درخواست اجرای حکم را نموده باشد باید مجددا اذن به اجرای حکم را نیز بدهد.

پرداخت دیه اضافه بر استحقاق

برخی اوقات در قطع عضو و جرح عمدی رای به پرداخت دیه صادر خواهد شد که قانون از این حیث دیه هر عضو و آسیب و جراحت هرکدام را به طور شفاف و دقیق مشخص نموده است. اما چنان چه هزینه ی درمان و رسیدگی بیش از دیه در نظر گرفته شده باشد مجنی علیه متقاضی دیه ی اضافه خواهد بود.

ممنوعیت ایذا جانی

با توجه به آن چه که اشاره شد مفهوم قصاص آن است که عملی را که شخص مجرم بر روی فرد مسلمانی ایراد نموده است باید عیناً در مورد او نیز اجرا شود و عذابی را که مجنی علیه متحمل شده است مجرم نیز باید بکشد. اما مقصود از ممنوعیت این، آن است که نباید نسبت به جانی عذابی بیش از آن چه به مجنی علیه وارد نموده است ایراد نمود.

مفهوم قصاص در قانون مجازات اسلامی

در قانون کشور ایران در ماده ی ۲۸۹ تا ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی، مجازات  راجع به جنایت بر نفس که قصاص می‌باشد مقرر شده است قانون مجازات اسلامی جنایت را به سه دسته تقسیم می‌کند: جنایت عمدی و غیرعمدی و جنایت غیر عمدی که خودش به عمد و خطای محض تقسیم می شود.

پس بر اساس قانون مجازات اسلامی شخص در صورتی به قصاص محکوم خواهد شد که جنایت وارد نموده از سوی عمدی باشد. به عبارت دیگر از یک سو هم دارای قصد فعل باشد و هم قصد نتیجه یا قصد فعل را دارا می باشد و نوع ابزاری که به کار برده است نیز ذاتا کشنده می باشد اما او خودش فاقد قصد نتیجه است و قصد انجام فعل مثبت به مجنی علیه را دارا می باشد و یا این که مجنی علیه دارای شرایط معمول نیست. مثلاً کودک یا بیمار می باشد. در این سه حالت جنایت عمدی بوده و شخص به قصاص محکوم خواهد شد.

شرایط قصاص

شرایط قصاص به شرایطی اطلاق می شود که چنان چه در جانی و مجنی علیه جاری باشد و این موضوع به اثبات برسد جانی به عقوبت کار خود خواهد رسید.

-از جمله شرایط قصاص با توجه به آن چه در قرآن نیز مطرح شده است این که جانی و مجنی علیه باید از نظر آزادگی هردو آزاد باشند .مقصود از حریت ، آزاد بودن شخص از تملک به شخصی و در مقابل بنده واقع شده است. یعنی بنده در مقابل بنده قصاص خواهد شد. زن در مقابل زن و نیز مرد در مقابل زن نیز قصاص می شود و باید مابه التفاوت دیه زن و مرد در این میان پرداخت شود.

-از دیگر شرایط قصاص برابری در دین می باشد که بر این اساس شخص مسلمانی در مقابل مقتول یا مجنی علیه کافر قابل قصاص نیست و تنها به سبب پیشگیری از عادت شدن این دسته از جنایات تعزیر اعمال می شود. ولی چنان چه کافری سبب جنایت بر مسلمان شود قصاص راجع به او اعمال خواهد شد.

-مجنی علیه یا به بیان دیگر باید خون  دارای احترام باشد که این مفهوم در مقابل مفهوم مهدورالدم قرار خواهد گرفت. این موضوع به این مفهوم نیست که اولیای دم مقتول قادر هستند به تنهایی جانی را مورد قصاص قرار دهن.د چون این موضوع نیازمند اجازه مرجع قضایی است و اگر بدون اجازه این عمل انجام شود گناه اتفاق می افتد و بر اساس قانون مجازات شخص تعزیر خواهد شد.

-از جمله شرایط دیگر حکم قصاص تکامل عقل جانی و مجنی علیه می باشد.  پس شخص دیوانه و مجنون در مقابل عاقل قابل قصاص نیست و عاقل هم در ازای مجنون قصاص نخواهد شد. زیرا در عقل برابر نیستند و تنها دیه در  این مورد ثابت می‌شود که در ماده ی ۳۰۶ قانون مجازات اسلامی مقرر شده است.

ادله ی اثبات قصاص

دلایلی که سبب تثبیت اتهام جنایت از سوی جانی نسبت به مجنون علیه می‌گردد را ادله اثبات قصاص می گویند که در زیر به این موارد اشاره شده است:

اقرار

اقرار به مفهوم اخبار شخص به ارتکاب جرم از طرف خود می باشد. بر اساس این دلیل روایتی از سوی پیغمبر است.

شهادت شهود

شهادت اخبار شخصی به جز طرفین دعوا به تحقق یا عدم تحقق جرم به وسیله ی متهم یا هر موضوع دیگری در نظر مقام قضایی می باشد.

قسامه

منظور سوگند هایی می باشد که در صورت عدم وجود دلایل دیگر، شاکی به منظور اثبات جنایت عمدی یا غیرعمدی و ویژگی های آن و متهم برای رفع اتهام از خود ارائه می نماید.

دانش قاضی

مقصود مستندات روشن در مورد موضوعی است که در نزد قاضی مطرح می شود . در جایی که مستند رای علم و دانش قاضی است او مکلف خواهد بود که دلایل و امارات مستند دانش خود را به شکل شفاف در رای درج نماید.

ذی حق قصاص

ذی حق قصاص صاحب حق قصاص خواهد بود که این حق به آن‌ها تعلق می‌گیرد و این قدرت را دارند که آن را از مرجع قضایی بخواهند. بر اساس آن چه که در قانون مجازات اسلامی مقرر شده است ولی دم یعنی ورثه مقتول از جمله صاحب آن هستند و زن و شوهر ولی دم تلقی نخواهد شد و حق قصاص را ندارند. در مورد  ذی حق به قصاص باید گفت او قادر است یکی از  سه تا تصمیم زیر را جاری کند:

یا می تواند  حق قصاص را نسبت به مجری ان اعمال دارد یا دیه دریافت کند که جایگزین قصاص خواهد بود.

یا عفو و بخشش نماید که در این صورت  دیه گرفته است و حکم قصاص را جاری ننموده است. بر اساس ماده  ی ۳۵۰ قانون مجازات اسلامی چنان چه اولیای دم مقتول چند نفر باشد حق قصاص نسبت به همه ی آن ها ثابت خواهد شد.

شرایط اجرای قصاص

با این که اولیای دم امکان دارد درخواست اجرای حکم قصاص را نموده باشد، مجدداً در هنگام اجرای حکم قصاص باید اذن دهند. بنابراین  اگر کسی بدون اذن اولیای دم مجرم را قصاص نمود خودش قصاص خواهد شد. به این سبب که مجرم فقط نسبت به اولیای دم مهدورالدم خواهد بود. یعنی چنان چه ولی دم قاتل را بکشد قصاص نخواهد شد و امکان دارد فقط محکوم مجازات تعزیری نشود.

 اذن مقام رهبری

قصاص نیز از جمله مجازات هایی می باشد که اجرای آن در اختیار دولت است. چون برای اجرای آن باید اصولی مورد توجه قرار بگیرد که حقوق اشخاص زایل نشود. بنابراین برای اجرای حکم قصاص حتماً باید اجازه ی رهبری دریافت شود.

پرداخت مابه التفاوت دیه

برخی اوقات فقط هنگامی می توان مجرم را  قصاص کرد که  مبلغ مابه التفاوت دیه به ورثه اولیای‌دم پرداخت شود. این پرداخت باید پیش از آن که حکم قصاص مجرم اجرایی شود و زمانی که مجرم قصاص نشده جزو دارایی او خواهد بود و می تواند هر شکل دخل و تصرفی در آن نماید. بنابراین اولیای مقتول باید مابه التفاوت دیه را پرداخت کنند و بعد از آن از رهبر برای قصاص اجازه بگیرند.

عدم آزار رساندن به جانی

قصاص باید به شکلی انجام شود که کمترین رنج و آزار را برای مجرم داشته باشد. بنابراین نمی توان بعد از آن که مجرم به قصاص رسید جسد او را مثله و تکه تکه کرد و اگر این کار صورت گرفت تعزیری که در قانون مجازات اسلامی تعیین شده، نسبت به او ثابت خواهد شد.