اصل برائت چیست؟

وب سایت حقوقی دادیار به معرفی و بررسی تخصصی اصل برائت چیست؟ و شرایط اصل برائت پرداخته تا به بهترین نحو شما را از حق و حقوقتان آگاه سازد.

تعریف برائت :

معنای لغوی تعریف شده برای کلمه ی برائت ، تبرئه شدن ، پاک شدن از عیب ، بی گناهی  و .. می باشد .

بنا بر تعریف فوق ، اصطلاح حقوقی برائت ، به معنای عدم اثبات مجرمیت متهم و فرض بر بی گناهی او می باشد .

بنابراین ، زمانی که از اصلی به نام اصل برائت صحبت می کنیم ، منظورمان این است که تا زمان اثبات شدت ارتکاب جرم و تقصیر ، شخص ، بی گناه فرض شده و نمی توان اثار و مسئولیت های یک شخص گناه کار را برای او قائل شد .

در این مقاله ، به بررسی و تحلیل اصل برائت ، اثار آن و موارد عدول از این اصل ، می پردازیم .

مفهوم اصل برائت :

اشخاص نیاز به وجود یک سیستم قضایی و دادرسی منصفانه و عادلانه در جامعه دارند . اشخاص باید در یک جامعه ، احساس امنیت داشته و بنابراین نهاد قانون گذاری در اغلب کشور های جهان ، با شناسایی این حق برای شهروندان ، سعی در حمایت از افراد بی گناه در جامعه جهت انجام فعالیت های اجتماعی سالم و مفید خواهند داشت .

برای آن که بتوان دادرسی در یک محکمه را عادلانه و منصفانه دانست ، باید اصول و شرایطی در این مرحله ، حاکم بوده و رعایت آن ها توسط مقامات قضایی و اشخاص دخیل ، الزامی باشد .

از جمله اصولی که باید رعایت شود ، اصل برائت می باشد .

اصل برائت در قوانین

در ادامه ، قوانین مهمی که در سطح جهانی و در کشور ایران به شناسایی اصل برائت پرداخته اند اشاره می کنیم .

• اعلامیه ی حقوق بشر :

به موجب ماده ی ۱۱ اعلامیه ی جهانی حقوق بشر ، اصل برائت مورد تایید و تاکید قرار گرفته است و به موجب آن مقرر شده است که تا زمان احراز و اثبات تقصیر از جانب شخص متهم ، او بی گناه فرض خواهد شد و نمی توان تا پیش از اثبات جرم ، او را محاکمه و مجازات نمود .

بنابراین ، رعایت اصل برائت ، یکی از حقوقی است که برای افراد بشر در نظر گرفته شده است .

• قانون اساسی :

قانون اساسی ، مهم ترین قانون کشور جمهوری اسلامی ایران می باشد .

به موجب اصل  سی و هفت  قانون اساسی ، اصل بر برائت است و بنابراین ، قانون گذار با ذکر این اصل در مهم ترین قانون کشور ، اهمیت و لزوم رعایت این اصل را نمایان ساخته است .

• قانون آیین دادرسی کیفری :

  

در ماده ی چهار این قانون ، بیان شده است که اصل بر برائت بوده و بسیاری از مقررات دیگری که در این قانون ، مقرر شده است ، به نحوی از این اصل سرچشمه می گیرد که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد .

• قانون ایین دادرسی مدنی :

در قانون ایین دادرسی مدنی ، به موجب ماده ی ۱۹۴ ، مقرر شده است که تا زمانی که مدعی وجود دین بر عهده ی دیگری ، نتواند ادعای خود را اثبات کند ،  شخص ، بی گناه و فاقد مسئولیت فرض خواهد شد .

• قانون حقوق شهروندی :

بند ۲ ماده واحده ی قانون حقوق شهروندی  ، به لزوم رعایت اصل برائت پرداخته و رعایت این اصل را ، از جمله حقوق اشخاص در جامعه در نظر گرفته و  توجه به این اصل را جهت منصفانه بودن دادرسی لازم دانسته است .

برائت از دیدگاه اصول فقه :

از دید اصول فقه ، دو نوع برائت وجود دارد :

• برائت عقلی :

منظور از برائت عقلی این است که بر اساس قاعده ی عقلی ، و قبح عقاب بلا بیان ، تا زمانی که ارتکاب رفتار مجرمانه ، به اثبات نرسیده است ، نمی توانیم شخصی را مستحق اعمال مجازات بدانیم و عقل این الزام را تایید می کند .

• برائت شرعی :

منظور از برائت شرعی ، زمانی است که مکلف ، حکم شرعی را ندانسته باشد و بنا بر برائت شرعی ، تکلیف از دوش او برداشته شده و مسئولیتی نخواهد داشت .

تفاوت متهم و مجرم :

با توجه به اصل برائت ، دو مفهوم متهم و مجرم ، ایجاد شده و تمایز آن ها با دقت در اثار اصل برائت ، نمایان خواهد شد . فلذا پیش از بررسی آثار اصل برائت ، به تفاوت این دو کلمه می پردازیم .

متهم :

متهم ، شخصی است که هنوز ارتکاب جرم توسط وی به اثبات نرسیده است و این شخص از حمایت اصل برائت برخوردار خواهد شد .

بنا براین ، شخصی که مجرمیت او احراز نشده ، بنابر اصل برائت ، بی گناه فرض می شود .

مجرم :

مجرم ، شخصی است که ارتکاب جرم توسط او اثبات شده است .

با توجه به اصل برائت و بی گناه فرض شدن متهم ، نحوه ی رفتار با شخص متهم و مجرم ، متفاوت است . به طور مثال :

مکان نگهداری متهم و مجرم :

در صورتی که بازداشت و تحت نظر گرفتن شخص متهم ضرورت داشته باشد ، این شخص  باید در مکانی جدا از محکومان و مجرمان نگهداری شود . زیرا متهم ، شخصی است که بی گناه بودن او تا زمان اثبات جرم ، فرض می شود .

آثار اصل برائت :

اصل برائت دارای اثاری است که در تدوین و تصویب قوانین مختلف ، نمایان شده است .

در این قسمت به اثرات اصل برائت می پردازیم :

• ایجاد نهاد تعقیب :

قانون گذار ، با ایجاد نهاد تعقیب ، اثبات جرم و ارتکاب ان توسط متهم را بر عهده ی این نهاد قرار داده است . بنا براین بار اثبات ارتکاب جرم ، بر عهده ی نهاد تعقیب می باشد . و این از اثار اصل برائت و بی گناه فرض شدن متهم می باشد .

•  حق سکوت متهم :

همان طور که اشاره کردیم ، بار اثبات مجرمیت متهم ، بر عهده ی نهاد تعقیب و شاکی مدعی وقوع جرم می باشد .

بنابراین ، متهم ، می تواند در جریان دادرسی سکوت کرده و نمی توان او را به اقرار و یا اعتراف به ارتکاب جرم مجبور نمود . این حق از اثار رعایت اصل برائت بوده و به موجب آن ، شخصی که بی گناه فرض می شود ، الزامی در اثبات بی گناهی خود تا قبل از ارائه ی ادله ی قابل اعتماد علیه او ، ندارد .

• الزام تفهیم اتهام :

شخصی که علیه او اتهاماتی مطرح می شود ، حق دارد از اتهامات مطرح شده و دلایل احتمالی این اتهام اگاه شده تا بتواند به نحو مناسب از خود رفع اتهام نموده و بی گناهی خود را اثبات نماید و این حق نیز یکی از اثار اصل برائت می باشد .

•  ممنوعیت سلب آزادی اشخاص :

به موجب مقررات گوناگون ، ممنوعیت سلب ازادی اشخاص مقرر شده است .

به موجب این امر ، نمی توان شخصی را بدون دلیل موجه ، حبس و یا بازداشت کرده و آزادی وی را سلب نماییم .

با توجه به اصل برائت ، سلب ازادی اشخاص ، بدون وجود دلیل قانع کننده ، ممنوع بوده و بنابراین ، در قانون ایین دادرسی کیفری ، در خصوص صدور قرار بازداشت موقت و مدت آن ، برای متهمان ، محدودیت های جدی اعمال شده است .

• حق دفاع متهم :

  

همان طور که گفتیم ، اصل بر برائت و بی گناهی اشخاص می باشد .

بنابراین ، اگر دلایلی علیه متهم مبنی بر ارتکاب جرم توسط او وجود داشته باشد ، این شخص ، حق خواهد داشت که در یک فرصت مناسب که محکمه ملزم است در اختیار او قرار دهد ، از خود دفاع کرده و بی گناهی خود را اثبات نماید .

• قاعده ی دراء :

به موجب این قاعده ، زمانی که در وقوع و یا شرایط ارتکاب جرم ، شک و تردید وجود داشته باشد و دلیلی مبنی بر نفی این ابهامات یافت نشود ، این شک و تردید ، به نفع متهم تفسیر شده و بنابراین ، ارتکاب و وقوع جرم توسط وی اثبات نخواهد شد و نمی توان او را مجازات نمود .

• حق بر خورداری از وکیل :

ممکن است اشخاص به دلایلی هم چون عدم اطلاع کافی از قوانین مختلف و یا هر دلیل دیگر ، مایل به داشتن وکیل در دادرسی بوده و از این طریق ، سعی در رفع اتهام از خود داشته باشد و این حق نیز ، از اثار اصل برائت می باشد .

عدول از اصل برائت :

اصل برائت ، همان که مشاهده کردیم ، در بسیاری از مقررات منعکس شده و رعایت آن اصولا الزامی می باشد .

رعایت این اصل ، گاهی ممکن است به دلیل وضعیت خاصی ، امکان پذیر نبوده و رعایت آن ، وجود مفسده هایی را به دنبال داشته باشد .

به طور مثال ، در جرایم مهمی که وقوع آن ، اثار و تبعات سوء و منفی بسیاری برای جامعه داشته و موجب ورود صدمات مادی و معنوی بسیاری به جامعه شده است ، اعمال اصل برائت و فرض بی گناهی متهم ، عاقلانه نمی باشد .

یا در برخی از پرونده ها و مسایل ، به دلیل وجود پیچیدگی های خاصی که در آن وجود دارد ، اثبات جرم توسط نهاد تعقیب و یا شاکی ، سخت و غیر ممکن بوده و بنابراین نمی توانیم اصل بر برائت قرار دهیم زیرا این امر ممکن است موجب فرار و عدم مجازات مرتکب عمل مجرمانه شود .