اصل برائت چیست؟
وب سایت حقوقی دادیار به معرفی و بررسی تخصصی اصل برائت چیست؟ و شرایط اصل برائت پرداخته تا به بهترین نحو شما را از حق و حقوقتان آگاه سازد.

تعریف برائت :
معنای لغوی تعریف شده برای کلمه ی برائت ، تبرئه شدن ، پاک شدن از عیب ، بی گناهی و .. می باشد .
بنا بر تعریف فوق ، اصطلاح حقوقی برائت ، به معنای عدم اثبات مجرمیت متهم و فرض بر بی گناهی او می باشد .
بنابراین ، زمانی که از اصلی به نام اصل برائت صحبت می کنیم ، منظورمان این است که تا زمان اثبات شدت ارتکاب جرم و تقصیر ، شخص ، بی گناه فرض شده و نمی توان اثار و مسئولیت های یک شخص گناه کار را برای او قائل شد .
در این مقاله ، به بررسی و تحلیل اصل برائت ، اثار آن و موارد عدول از این اصل ، می پردازیم .
مفهوم اصل برائت :
اشخاص نیاز به وجود یک سیستم قضایی و دادرسی منصفانه و عادلانه در جامعه دارند . اشخاص باید در یک جامعه ، احساس امنیت داشته و بنابراین نهاد قانون گذاری در اغلب کشور های جهان ، با شناسایی این حق برای شهروندان ، سعی در حمایت از افراد بی گناه در جامعه جهت انجام فعالیت های اجتماعی سالم و مفید خواهند داشت .
برای آن که بتوان دادرسی در یک محکمه را عادلانه و منصفانه دانست ، باید اصول و شرایطی در این مرحله ، حاکم بوده و رعایت آن ها توسط مقامات قضایی و اشخاص دخیل ، الزامی باشد .
از جمله اصولی که باید رعایت شود ، اصل برائت می باشد .
اصل برائت در قوانین
در ادامه ، قوانین مهمی که در سطح جهانی و در کشور ایران به شناسایی اصل برائت پرداخته اند اشاره می کنیم .
-
اعلامیه ی حقوق بشر :
به موجب ماده ی ۱۱ اعلامیه ی جهانی حقوق بشر ، اصل برائت مورد تایید و تاکید قرار گرفته است و به موجب آن مقرر شده است که تا زمان احراز و اثبات تقصیر از جانب شخص متهم ، او بی گناه فرض خواهد شد و نمی توان تا پیش از اثبات جرم ، او را محاکمه و مجازات نمود .
بنابراین ، رعایت اصل برائت ، یکی از حقوقی است که برای افراد بشر در نظر گرفته شده است .
-
قانون اساسی :
قانون اساسی ، مهم ترین قانون کشور جمهوری اسلامی ایران می باشد .
به موجب اصل سی و هفت قانون اساسی ، اصل بر برائت است و بنابراین ، قانون گذار با ذکر این اصل در مهم ترین قانون کشور ، اهمیت و لزوم رعایت این اصل را نمایان ساخته است .
-
قانون آیین دادرسی کیفری :
اصل برائت
در ماده ی چهار این قانون ، بیان شده است که اصل بر برائت بوده و بسیاری از مقررات دیگری که در این قانون ، مقرر شده است ، به نحوی از این اصل سرچشمه می گیرد که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد .
-
قانون ایین دادرسی مدنی :
در قانون ایین دادرسی مدنی ، به موجب ماده ی ۱۹۴ ، مقرر شده است که تا زمانی که مدعی وجود دین بر عهده ی دیگری ، نتواند ادعای خود را اثبات کند ، شخص ، بی گناه و فاقد مسئولیت فرض خواهد شد .
-
قانون حقوق شهروندی :
بند ۲ ماده واحده ی قانون حقوق شهروندی ، به لزوم رعایت اصل برائت پرداخته و رعایت این اصل را ، از جمله حقوق اشخاص در جامعه در نظر گرفته و توجه به این اصل را جهت منصفانه بودن دادرسی لازم دانسته است .
برائت از دیدگاه اصول فقه :
از دید اصول فقه ، دو نوع برائت وجود دارد :
-
برائت عقلی :
منظور از برائت عقلی این است که بر اساس قاعده ی عقلی ، و قبح عقاب بلا بیان ، تا زمانی که ارتکاب رفتار مجرمانه ، به اثبات نرسیده است ، نمی توانیم شخصی را مستحق اعمال مجازات بدانیم و عقل این الزام را تایید می کند .
-
برائت شرعی :
منظور از برائت شرعی ، زمانی است که مکلف ، حکم شرعی را ندانسته باشد و بنا بر برائت شرعی ، تکلیف از دوش او برداشته شده و مسئولیتی نخواهد داشت .
تفاوت متهم و مجرم :
با توجه به اصل برائت ، دو مفهوم متهم و مجرم ، ایجاد شده و تمایز آن ها با دقت در اثار اصل برائت ، نمایان خواهد شد . فلذا پیش از بررسی آثار اصل برائت ، به تفاوت این دو کلمه می پردازیم .
متهم :
متهم ، شخصی است که هنوز ارتکاب جرم توسط وی به اثبات نرسیده است و این شخص از حمایت اصل برائت برخوردار خواهد شد .
بنا براین ، شخصی که مجرمیت او احراز نشده ، بنابر اصل برائت ، بی گناه فرض می شود .
مجرم :
مجرم ، شخصی است که ارتکاب جرم توسط او اثبات شده است .
با توجه به اصل برائت و بی گناه فرض شدن متهم ، نحوه ی رفتار با شخص متهم و مجرم ، متفاوت است . به طور مثال :
مکان نگهداری متهم و مجرم :
در صورتی که بازداشت و تحت نظر گرفتن شخص متهم ضرورت داشته باشد ، این شخص باید در مکانی جدا از محکومان و مجرمان نگهداری شود . زیرا متهم ، شخصی است که بی گناه بودن او تا زمان اثبات جرم ، فرض می شود .
آثار اصل برائت :

اصل برائت دارای اثاری است که در تدوین و تصویب قوانین مختلف ، نمایان شده است .
در این قسمت به اثرات اصل برائت می پردازیم :
-
ایجاد نهاد تعقیب :
قانون گذار ، با ایجاد نهاد تعقیب ، اثبات جرم و ارتکاب ان توسط متهم را بر عهده ی این نهاد قرار داده است . بنا براین بار اثبات ارتکاب جرم ، بر عهده ی نهاد تعقیب می باشد . و این از اثار اصل برائت و بی گناه فرض شدن متهم می باشد .
-
حق سکوت متهم :
همان طور که اشاره کردیم ، بار اثبات مجرمیت متهم ، بر عهده ی نهاد تعقیب و شاکی مدعی وقوع جرم می باشد .
بنابراین ، متهم ، می تواند در جریان دادرسی سکوت کرده و نمی توان او را به اقرار و یا اعتراف به ارتکاب جرم مجبور نمود . این حق از اثار رعایت اصل برائت بوده و به موجب آن ، شخصی که بی گناه فرض می شود ، الزامی در اثبات بی گناهی خود تا قبل از ارائه ی ادله ی قابل اعتماد علیه او ، ندارد .
-
الزام تفهیم اتهام :
شخصی که علیه او اتهاماتی مطرح می شود ، حق دارد از اتهامات مطرح شده و دلایل احتمالی این اتهام اگاه شده تا بتواند به نحو مناسب از خود رفع اتهام نموده و بی گناهی خود را اثبات نماید و این حق نیز یکی از اثار اصل برائت می باشد .
-
ممنوعیت سلب آزادی اشخاص :
به موجب مقررات گوناگون ، ممنوعیت سلب ازادی اشخاص مقرر شده است .
به موجب این امر ، نمی توان شخصی را بدون دلیل موجه ، حبس و یا بازداشت کرده و آزادی وی را سلب نماییم .
با توجه به اصل برائت ، سلب ازادی اشخاص ، بدون وجود دلیل قانع کننده ، ممنوع بوده و بنابراین ، در قانون ایین دادرسی کیفری ، در خصوص صدور قرار بازداشت موقت و مدت آن ، برای متهمان ، محدودیت های جدی اعمال شده است .
-
حق دفاع متهم :
اصل برائت
همان طور که گفتیم ، اصل بر برائت و بی گناهی اشخاص می باشد .
بنابراین ، اگر دلایلی علیه متهم مبنی بر ارتکاب جرم توسط او وجود داشته باشد ، این شخص ، حق خواهد داشت که در یک فرصت مناسب که محکمه ملزم است در اختیار او قرار دهد ، از خود دفاع کرده و بی گناهی خود را اثبات نماید .
-
قاعده ی دراء :
به موجب این قاعده ، زمانی که در وقوع و یا شرایط ارتکاب جرم ، شک و تردید وجود داشته باشد و دلیلی مبنی بر نفی این ابهامات یافت نشود ، این شک و تردید ، به نفع متهم تفسیر شده و بنابراین ، ارتکاب و وقوع جرم توسط وی اثبات نخواهد شد و نمی توان او را مجازات نمود .
-
حق بر خورداری از وکیل :
ممکن است اشخاص به دلایلی هم چون عدم اطلاع کافی از قوانین مختلف و یا هر دلیل دیگر ، مایل به داشتن وکیل در دادرسی بوده و از این طریق ، سعی در رفع اتهام از خود داشته باشد و این حق نیز ، از اثار اصل برائت می باشد .
عدول از اصل برائت :
اصل برائت ، همان که مشاهده کردیم ، در بسیاری از مقررات منعکس شده و رعایت آن اصولا الزامی می باشد .
رعایت این اصل ، گاهی ممکن است به دلیل وضعیت خاصی ، امکان پذیر نبوده و رعایت آن ، وجود مفسده هایی را به دنبال داشته باشد .
به طور مثال ، در جرایم مهمی که وقوع آن ، اثار و تبعات سوء و منفی بسیاری برای جامعه داشته و موجب ورود صدمات مادی و معنوی بسیاری به جامعه شده است ، اعمال اصل برائت و فرض بی گناهی متهم ، عاقلانه نمی باشد .
یا در برخی از پرونده ها و مسایل ، به دلیل وجود پیچیدگی های خاصی که در آن وجود دارد ، اثبات جرم توسط نهاد تعقیب و یا شاکی ، سخت و غیر ممکن بوده و بنابراین نمی توانیم اصل بر برائت قرار دهیم زیرا این امر ممکن است موجب فرار و عدم مجازات مرتکب عمل مجرمانه شود .